Gần đây, nhiều người ở quê tôi, hay trồng loại cây thuốc tên là “tam thất nghệ” (vì củ tươi có mùi như nghệ) và nói rằng có thể dùng thay thế cho tam thất bắc. Đề nghị “Thuốc vườn nhà” cho biết: Tam thất nghệ có tác dụng gì? Có thể dùng để thay thế tam thất bắc hay không?
Nhân tiện nói thêm: Tam thất là một loại Đông dược quý hiếm, lại có tên là “sâm tam thất” nên nhiều người tưởng rằng đó là thuốc bổ. Thực ra trong Đông y, tam thất được xếp vào loại thuốc “chỉ huyết” (cầm máu), chứ không được xếp cùng mục với vị nhân sâm trong loại thuốc bổ.
Ngoài cây tam thất chính hiệu nói trên, dân gian còn sử dụng một số cây thuốc khác thay thế tam thất, gọi chung là “tam thất nam”. Trên thực tế, “tam thất nam” không phải là một cây, mà có thể là những cây khác nhau; như “thổ tam thất” (Gynura pseudochina DC.), “cây ngải máu” (Kaempferia rotunda L.,), “tam thất gừng” (Stahlianthus thorelli Gagnep), …
Cây có tên “tam thất nghệ” mà bạn quan tâm, theo chúng tôi nghĩ, là một loại “tam thất nam”, thuộc họ Râu hùm (Taccaceae), có tên khoa học là Schizocapsa plantaginea Hance. Tại các địa phương khác, cây này còn tên là “hồi đầu”, “cỏ vùi đầu”, “vạn bốc”, người dân tộc Thái gọi là “hơ pỉa mến”, … Sách thuốc Đông y gọi là “thủy điền thất”. Cây này mọc hoang khắp các vùng rừng núi, thường thấy ở những nơi ẩm thấp, ven bờ suối, … Có thể trồng bằng thân rễ như trồng nghệ, vào các mùa xuân, thu.
“Tam thất nghệ” (Thủy điền thất) là loại cây thảo, cao 30-50cm, mọc thành bụi như cây nghệ. Nhưng lá nghệ có màu vàng, còn lá cây này thì xanh lam, ở giữa có vệt màu tím than chạy dài. Lá mọc từ dưới đất lên (thẳng từ thân rễ); phiến lá thuôn, dài 15-30cm, rộng 3-5cm, cuống lá dài 5-7cm, phiến lá nguyên, mặt trên nhẵn bóng, đầu nhọn, mép lượn sóng men theo bẹ lá đến tận gốc. Cụm hoa hình tán, với 6-10 hoa màu tím, mọc trên một cán mập, dẹt, cong dần xuống, dài tới 10cm, bao chung gồm 4 lá bắc màu tím. Quả nang tựa cái chén có cạnh, với những hạt nhỏ hình thoi, màu nâu. Thân rễ phình to thành củ, hình tròn, mọc cong lên như đầu con gà; ruột củ tươi màu vàng nhạt, mùi thơm hăng hắc tựa như nghệ; khi khô ruột củ ngả màu be nhạt, hết hăng, mùi thơm dễ chịu tựa như mùi tam thất. Mỗi bụi có nhiều củ rễ nảy ngang và ngóc đầu lên mọc thành cây, nên một số địa phương gọi đó là “hồi đầu thảo”.